when to use R or L
- In Runyoro- Rutooro the dominant sound is R, L is used
- a) when an initial position has a neighbour vowel of e or i. Eg: leero, liiso, liino, etc"
- b) when a neighbouring e and i start with vowel a, o, or u. Eg: aliire, oliire, tuliire, muliire. But l does not follow e or i, instead R is used. Eg: eriire or iriire etc.
These are the only positions you can use L. The rest you can only use R.
Empaako (Honorifics)
- Atwooki
- "ah-TWOO-kee" from Atwok meaning shinning star. Give if your child is born on a night with stars.
- Ateenyi
- "ah-TEE-nyii" from Ateng meaning beautiful. Give empaako if you believe your child is beautiful
- Apuuli
- "ah-PUU-lee" from Apul or Rapuli or Ayaa. Apuuli is a very lovely girl in a family and all good things are given to her such as; Sweets, biscuits, good dresses, generally good things. She is the center of attraction and love in the family. Because finally God has answered the parent's prayers of having a baby girl.
- Amooti
- "ah-MOO-tee" from Amot meaning Princely- A sign of royality, mostly sons and daughters of kings and chiefs.
- Akiiki
- "ah-KEE-kee" from Ochii/Achii/Akiki meaning the one who follows twins, In Kitara its mostly for first borns who are going to bare the responsibilties of thier siblings, a Sign of Sentiment.
- Adyeeri
- "ah-DYE-ree" from adyee/odee meaning parents had failed to get a child and only got one after after seaking spiritual intervation, hence fortunate/truth.
- Acaali
- "ah-CHAA-lee" from Ochal meaning replica, Given to a child who resembled someone in the family or Ancestors.
- Abaala
- "ah-BAA-la" from from Obal or Abal meaning destroyer/Warrior, usually for sons of chiefs.
- Abbooki
- "ah-BOO-kee" from Obok or Abok meaning beloved, child out of strong love between parents.
- Araali
- "ah-RAH-lee" from Arali/Olal or Alal/lost - Given to the only surviving child after mother has been losing many of her children and parents uncertain of child's survival.
- Abwooli
- "ah-BWOO-lee' from Abwolo meaning "I lied to you or did I lie to you". i.e A woman can conceive but continues going into periods. That is where the lying come from, so a child born out this circumstance is named given Empaako Abwooli
- Okaali
- "oo-KAA-li" from "kal" (Royalty). Only for King in Kitara Customs
Ebihunaazo (Interjections)
- mawe
- expression of suprise, shock, admiration
- hai!
- expression of suprise
- awe!
- expression of suprise, shock
- bambi!
- expression of sympathy, appreciation
- ai bambi!
- expression of sympathy
- ee!
- expression of suprise, admiration
- haakiri!
- expression of sastifaction
- cucu!
- expression of suprise
- mpora!
- expression of sympathy
- leero!
- expression of suprise, anger, fear, pleasure
- nyaburaiwe!
- expression of appealing, pity for oneself
- nyaaburanyowe!
- expression of pity, sadness
- mahano!
- expression of suprise, shock, disappointment
- caali!
- expression of kindness, appealing, admiration
- ndayaawe!
- appealing to someone or swearing, reminding someone that he/she is of one's mother's clan
- ninkakulye!
- appealing to someone or swearing that someone could be your child, e.e his/her mother's clan is the same as yours, or your are her child
- ninakambule nyoko!
- swearing at someone of the same mother or of the mother's clan
- ninakambule so!
- swearing at someone of the same father or of the fathers's clan
- nyaaburoogu!
- expression showing pity or admiration
- boojo!
- expression of admiration or pity or appeal, disappointment or pain
- mara boojo!
- expression of aappealing
- ego!
- expression of assurance, satisfaction
- nukwo!
- expression of assurance, satisfaction, dissatisfaction
- manyeki!
- expression of doubt
- nga!
- expression of suprise, doubt, negation
- busa!
- expression of negation
- nangwa!
- expression of suprise, doubt, negation
- taata we!
- expression of suprise, shock, pity
- Ruhanga wange!
- "my God" Expression of suprise, shock displeasure
- Weza!
- indeed
- Weebale!
- thank you
- hee!
- expression of suprise, shock
- gamba!
- expression of suprise
- dahira!
- expression of suprise, disbelief-literally "swear!"
- ka mahano!
- expression of suprise, shock, disappointment
- ka kibi!
- expression of suprise, pity, literally "it is bad!"
- bbaasi!
- enough!"
- kooboine!
- expression of pity!"
Ebidikizo (Idiomatic Expressions)
- kuburorra mu rwigi
- leaving very early in the morining
- baroleriire ha liiso
- watching over a dying person
- kucweke nteho ekiti
- running as fast as possible
- kurubata atakincwa
- walking hurriedly and excitedly
- kusindika asitamire
- making someone do what he wanted to do
- kugenda obutarora nyuma
- walking very fast and in a concentrated manner
- kugenda atabijwaire
- leaving in great hurry
- omutima guli enyuma
- dissatisfied, worried
- omutima guramaire
- dissatisfied, worried
- omutima gwezire
- satisfied, contented
- kugendera mu kasindikaine
- following the world, moving without much planning
- kuraara kaburamurro
- spend the night suffering as if in prison
- kujuma amaijukuru
- joking/talking playfully with a young child or one in that position
- amaiso kugahanga enkiro
- waiting for somebody/something with anxiety
- kukwata ogwa timbabaine/tibamboine
- disappear quietly
- kwija naamaga
- arrive in panic and anxiety
- kusekera mu kooti, mu binkwaha
- express one's pleasure discreetly
- kutarorwa izooba
- too beautiful to be exposed
- kuteera akahuno
- effect of great suprise
- garama nkwigate
- talk carelessly
- ncwera nyaatire kunu
- not affirming oneself, behave as if one is nothing
- kukwata amaiso mungaro
- behaving without restraint
- kukwata ebirandakwata
- acting carelessly
- kwemerra ha bunkenke
- being on tension
- amaiso ga kimpenkirye
- shamelesness
- kubaza ebiigurwinyuma
- talking with lack of concern
- kurora obutengyambone
- walking anxiously and diligently
- maguru nkakwimaki
- as fast as possible
- kuseka ekihiinihiini
- laughing with great happiness
- kuraara ekitabu bukiizi
- spent night in anxiety
- kubaza binkwatiireki
- speak carelessly and without concern
- kutagarra nka Nyineeka amazire amusoro
- relaxing without any worry
- kwehayo nk'azaara akifu
- acting with all one's strength
Okubara
- Okubara
- 1 - emu
- 2 - ibiri
- 3 - isatu
- 4 - ina
- 5 - itano
- 6 - mukaaga
- 7 - musanju
- 8 - munaana
- 9 - mwenda
- 10 - ikumi
- 11 - ikumi nemu
- 19 - ikumi namwenda
- 20 - abiri
- 21 - abiri nemu
- 29 - abiri namwenda
- 30 - asatu
- 40 - ana
- 50 - atano
- 60 - nkaaga
- 70 - nsanju
- 80 - kinaana
- 90 - kyenda
- 100 - kikumi
- 101 - kikumi nemu
- 200 - bibiri
- 300 - bisatu
- 400 - bina
- 500 - bitaano
- 600 - rukaga
- 700 - rusanju
- 800 - runaana
- 900 - rwenda
- 1000 - rukumi
- 1001 - rukumi nemu
- 2000 - enkumi ibiri
- 2024 -enukumi ebiri, abiri neinaana
- 3000 - enkumi isatu
- 6000 - kakaaga
- 7000 - kasanju
- 8000 - Kanaana
- 9000 - Kenda
- 10,000 - omutwaro gumu
- 20,000 - mitwaro ebiri
- 90,000 - mitwaro mwenda
- 100,000 - mitwaro ikumi
- 1,000,000 - akakaikuru
- 2,000,000 - obukaikuru bubiri
- 1,000,000,000 - akasirira
- 1,000,000,000,000 - akasinsimizi
Enfumo
- Orufumu
- Ababiri bagamba kamu, abasatu basatura
- Abakazi bitakuli nibyo balya nibajuma
- Abali harungi habi nihabeeta
- Abazarwa babiri,tibainara
- Akaana nibakaima oburo bwo'rufu, ngu n'owaitu abarwaire baliyo, balifa ndirya
- Abarungi bigogo tibihwa mubitooke
- Abataina maino nubo inukama aha enyama
- Abataroho barwanira ensonooki
- Abaza endanda asobeza nyineka
- Abinga ibiri imusiga
- Abunga ataleka aheka arunaku
- Agabagaya nugo gabutosa
- Agahikaine/Agateraine nigo gaata igufa
- Agaya ebyatungire agwa hara
- Agoonza munyaanya tagabwa nawe
- Aikarra hansoha tacura nyina
- Airuka muno ahingura irembo
- Akagamba akarungi kakaikariaza empisi harugo
- Akabwa akaboigora tikaruma
- Akaibo akagenda njweri kaserrayo akandi
- Akake okalya n'owaawe
- Akambu atakambukaga abanza olengamu omuhunda
- Akanwa K'ondi tikakurorra maarwa
- Akanwa akabi kainaza
- Akaraba akayugi okarrorra hamukono gwako
- Akarakukiza tokagaya
- Akarungi okalya nandikatebya
- Akasoma obujuma kararamira nambere burugire
- Akati karungi otema noteeka harugo rwawe
- Akeerengeriire ak'akaara na nyindo
- Akubanza entoge nuwe akubanza omwiguto
- Akuha nuwe akurubasa omwirima
- Akuheerenda oikara omumanyire
- Akukizire akuteeza agwokwasire
- Akumulika ogwigagire buli nakuseruza omuhama
- Akutega hansi omuraba haiguru
- Akutera og'wokutu omuteraa ogw'eriiso
- Akutwara ekiro omusima bukire
- Akwirukya niwe akwoleka omuhanda
- Akwohya akuseka akusendekereza akuhema
- Alinda kabikanye agwa mumahanga
- Alinda kakihweyo acumita omukira
- Alinda wakama agunura amaiso
- Amagezi macande bakaranga nibanena
- Amagezi murro bagwiha handi
- Amaizi obugagamba otaanyawa naiwe, ogamba iroho nyine
- Amaizi tigebwa owabugo mbeho
- Amaka abiri misango ebiri
- Amambu g'amamburwaine omwaana kwisana mukaise
- Amazima obu'gaija, ebisuba biruka
- Anyakwangirra nyineka ayanga naturuka
- Anyampisa ekiniga ayeniera
- Anyanguhya kumira akasiga amatama gaswaire
- Arajuna enkoko agijuna nekyahababuka
- Arakumaraho ebyawe akuraga narra
- Arakunyaga nkopa temuhwa hamunwa
- Arakusweza omubi ngu nuuho barugga mumakebbe omu
- Arakwita ayefora owanyu
- Arwehaire orwokusendekereza omutamiizi
- Asaasirwa nuwe ayara
- Aseera obunuzi absemberra
- Asigara aheru akinga omihingo
- Aswansuma atalekere aserra kuzira
- Ataaha akibira tatiina ebikonoka
- Atafire tabura ekyatunga
- Atakafire tajuma muhanga
- Etakarugire mw'ihuli togyeta nkoko
- Atakirwaire ngu kimige kihweyo
- Atamanya bujune bw'embwa agibinga omu kyoto
- Ataraho taterwa muti
- Ateera nanyineeka empaka aziraagira
- Atemerwe enjoka atina omunya
- Atimbatimba orubuungo aseera akanuuko
- Ayakuhazire omugongo tomwoleka maiso
- Ayanga kugwa bamuniga bweme
- Ayerenga baguma atema omuniara
- Ayoga n'omukinjagi tayera
- Azaanira hakiswa atukura
- Babinga eminya ekikere nibisotoka
- Babyemera nk'obusura bw'embuzi
- Bacwezi njuna n'gnaiwe otaireho
- Bagambira bali nsi bali iguru kuhurra
- Bahana gurumu
- Balikenga ikookere
- Bakwima kulya, baitu tibakwima rubaazo
- Bakwima oroho ngu baranyahurra
- Barucwera kitanga rwita kibogo
- Barwehaire akaraaliza empisis obugenyi
- Basindikire asitamire
- Batankiza akiika
- Bifeera munda bisemeza amalembo
- Biriija ndigura akajwara na nyina enkaanda
- Bagubugu tiguba murro
- Buli kasozi nengo yako
- Buli ntonge rujagi
- Byanyu banyoro itwe abakungu twegaramiire
- Cumba tulye tiguba mwaga
- Ebibabaza nibajunga, tinibyo babaza
- Ebibi tibabisekera nk'ebirungi
- Ebigambo bingi munjara mukoijo
- Ebigenda Bukama tibigaruka
- Ebigwa tibiraga
- Ebihiire tibabyahurra abagwijagiire
- Ebirungi biihwa nibyokya
- Eka teitwa bunaku, itwa okukuza kubi
- Ekenga eri nsongora efa egaramaire
- Ekibi kikumbwa isemu
- Ekibi tikibura akireeta
- Ekigambo ky'omukuru mukaro, obw'ijuka onenaho
- Ekigya omunda tikisisa mubiri
- Ekihemu titkimara mwaka
- Ekiiha embwa enkuru ha komi n'ento kirigiihaho
- Ekiija omanyire kitwara bike
- Ekilema abasaija bakikwataniza
- Ekimbaire ninserura endemu omuyaga gukinagire
- Ekiniga ky'emboro tikyata mana !
- Ekiraita embwa kigigara enyiindo
- Ekitamanyirwe, enguumba neheeka ibaale
- Ekitaroho tikiriza mwana
- Ekiteezire tikyenga
- Ekiti otamanyire nugwo mubazi gutamba
- Ekungani itekwa babiri
- Eky'ogonza kikunagisa eky'okwasire
- Eky'otakalire tosangwa wayesama/Tosara ngozi otakaboine mwana
- Ekyahurwa omumutima tikijunda, kiijukwa Rugondo
- Ekyobyama nakyo nikyo osasa
- Ekyotakaliire tokyebaara
- Ekyotakaliire tosaangwa wayesama
- Ekyotina nikyo kikwita
- Embeba nyingi tizerimira kaina
- Embiso emanyirwe tiita nte
- Embogo arafa tehurra bigwara
- Embuzi eyona togisibika n'embuzi yaawe
- Embwa terela mistamire ya nyinayo
- Emikyeno y'enkoko tita kahumizi
- Empaka ezitahoire zireta enkungani
- Empangi ibiri tizicumbwa kinaga kimu
- Empisi y'owanyu ekulya nekukuma
- Enaku irungu likwatanizibwa
- Enda embi egaamba ekyoliire
- Endema bahanuzi terema baziki
- Endwara etali yawe tekutanga okukwijagira
- Endwara ya nyineka tesekwa
- Enfuka obwecweka ehira omugara
- Enfuuzi etaakule ejeemera nyin'eka
- Enfuuzi eyanga obuhoro engurruma
- Engambigambi agamba akaisire eka
- Engaro ibiri kunaabisa ngana
- Engaro nke ekaimisa omwaana ehuukya
- Engarukiizi ekaita omusuma
- Enjara etemesa emigimba ebiri
- Enjojo teremwa musanga gayo
- Enju y'abarofu tehwamu binyomo
- Enjura etahinda niyo egywa
- Enjura y'orwebagyo tekya
- Enkoko esoma ekyeraamira
- Enkoko tesima zigati yayo
- Enku osenya oyomire nizo oyota orwaire
- Enseko y'omubi esana arukurra
- Ensi etali y'owanyu ekunyaaza kikazi
- Ensohera tebunga terya kihoya
- Entansiima ebura agiha
- Enyongezo tebambi omubu nigusea munyanja
- Enyonyi etagenda temanya mbere oburo bwera
- Enyonza n'eniera orubabi ngu akahoono nkakutiire
- Esagama eruga murusaro
- Gamanywa embeba nizo zigaraaramu
- Ganuzire akaitwa abikanja
- Habura ekyokutunga tihabura byokuleha
- Hafunda abanobaine
- Harufu rw'ente tihabaho mbwa ndoma
- Ibaanja tirijuunda
- Ibara libi liinaza
- Ibara libi liita
- Ibara lirungi rihaise mukama walyo ekitinisa
- Ifumbo lya babiri tiriba ifumbo
- Ija tulye ngu olikanyihaho
- Irya bike zitaaha mirmebe
- Ise emu ikiraniize niyo igusa abagenyi
- Kabwetahya akaseesa omukubi gw'abagenyi
- Kabarwane bamanyangane buli owaawe niwe atungamiire
- Kabyekanyiza ahaigisa ensobyo ebiri
- Kabyemera obusura bw'embuzi
- kake kazira muliiso tikazira munkwewa
- Kake n'engambo nungoi
- kamu kamu nugwo muganda
- Kamurale otaliire tekusaalirra
- Kandole bakamurasa ogw'eriiso
- Kankole bikanye affa atakataahaha
- Kujwara wehuru ojwara wefunyike
- Kumira amasa omira ensohera
- Kweriindha tibuba buttini
- Kwetebuka waitu tiriba itwaale
- Kwikara kwonka osweera akujuma
- Manyeki tekiza murwaire
- Mau mpaho akajwara na nyina enkaanda
- Mbere biregera tiniho birasira
- Mbere bwanurra, ngu cwaho obw'embwa
- Mbere guraara nuho ozindukira
- Mbere omutima gurara nuho amaguru gazindukira
- Mbere omutumbi guli nuho esega zesoroleza
- Mboha-nyenka akamara ebigogo omurugonjo
- Mpa ninkuka nizo engonzi itafa
- Mpora, mpora, ekahikya omunyongorozi haiziba
- Muka's so tabe nyoko
- Mukurwana tibagamba ngu otateera mumazi
- Mukwekomakoma nuho haruga kwiguta
- Munywani wawe obw'ataha akingura, obw'aturuka okinga
- N'enaku esanga mutima
- N'okaguza ekyorarora ngu okuzimu balyaayoki
- N'owaawe tali waawe, amaizi nigacumba encu
- Nambere nyineka atali ebikere bitemba enju
- Ndaatiina kunia ngu enjara etanduma
- Ndiga kurungi ogisanga hakiina
- Ndirirrayo ekihuka ky'omukicooli
- Ngamanya nuwe gaita
- Ngendera kulya amalembo agira make
- Ninkiisa kimu nk'enkooko y'omutamiizi
- Ninkyasumuurra ngu akaragara kaki
- Ninyowe nagambire kiswa huuka
- Nkoku zikwaarra nikwo obyama
- Nku oraakagira bihembe
- Nkumanya na nkumanya tibaswagirana
- Nkwite nkwirukirre
- Nsiba nyenka akamara ebigigi omurugoonjo
- Nseka nibalya buli mugwagwa
- Nsweka ntagate buli okakora kara
- Nyamu nyamu tagira musiri, aikara omungoonjo z'abaandi
- Nyantagambirwa akaheeka orunaku
- Nyantagambirwa akambukira omu bwato bwibuma
- Nyantasiima eburwa agiha
- Nyin'eka abwabyamira akalimi enyana ibyamira esaabu
- nyin'eka w'omururu ahendeka nagya kulya
- Nyinemu obuzirwana tonagaho kaawe
- Owasanga nibaihura ngu genda turakwahurra
- Obubu buteeza oburogo
- Obuculeezi bwe'enyaama tibugitanga kulua kisura
- Obuhangazi bwembeba bukagihikya ahamuguta hwe'enjangu
- Obujune bumanywa nyinabwo
- Obukooti bw'enjojo tibugitanga kwita rujoki
- Obuli bwingi bukabuza enkooko omurundi
- Obunaku tibutambwa kurra bwetamba bwonka
- Oburo walire tobweta itaka
- Obusalizi bwingi tibunisa mara
- Obusoro bwecanga butakaboine embwa
- Obutamanya ndwaire
- Obuterora bukugayisa akukira
- Obw'ogya bulya embwa naiwe olya embwa
- Obw'onaga hara obugobya buli ha mulyango gwawe
- Obwesiga bwingi bukabuza ekikere omukira
- Obwiire butakahikiire embeba tesangwa yahema enjangu
- Obwire bw;ekiro butwara bingi
- Obwolya n'embwa ekweeta nyinarumi
- Obwotaraguza omanya ota okubakuroga
- Obwo'yesengereza omurogo akumaarra abaana
- Ogw'oenyange gwera aheru, omunda gwiragura
- Ogw'omujungu gwita atagiireyo
- Oikaliza biri nseeri kuni biri munuka
- Oirukiire enjura murufunjo
- Okigambiire nyowe buli okiziikire
- Okukurange omu bafu bakuranga omu bahuta
- Okugonza abaana okukiira nyinabo biri nomurogo
- Okwikara busa oswera akujuma
- Okwikiriza tikuhinda okwanga
- Omubi taburwaho karungi
- Omucugi mubi bamuroza limu
- Omugenyi okimba owabu ruhugu
- Omugenyi tayegenya
- Omugisa gwenkoko tinigwo ogwendahi
- Omugisa mbeho, n'obu okinga gutaaha
- Omuhanda nambere harabire nyoko otegamu omuhoko togegamu mahwa
- Omuhungu amanya n'afa
- Omukaikuru n'ahenda ekisogasoga ngu amaani ndifa nago
- Omuli w'embwa akaba omu yasiisira boona
- Omuliisa tzaira nguha
- Omunaku ayomire akira omuguda
- Omundyaanga yagwo nuho omukono guhumuurra
- Omunwa gw'ondi tigukurorra maarwa
- Omunwa gw'ensoni guraaza nyinagwo
- Omunya gutekambire gusigara mukibanga
- Omurungi taburwa kamogo
- Omusaija mutoma, oharaiga niguharaguka
- Omusuma taseka omusombozi
- Omutumwa teitwa
- Omwa gateerra tibukakiire
- Omwa kitiini nibaseka, Omwa kimaanzi nibarra
- Omwaana mubi ajumisa bazairebe
- Omwana atabunga ngu mama acumba ebinura
- Omwigo gwa hara tigukujuna enjoka
- Omwiru bamuzaara n'omuzaana bamuzaara
- oruhoho embwa nirwo ruhoho n'omuhiigi
- Orwanju rw'omukaikuru rumunobesa abaisiki
- Orwita nyakabwa rugiigara enyiindo
- Osiindika asitamire
- Otafaayo eba ndoma
- Otagicuma! Otagyokya! Nsange ehiire
- Otangambira ebyentaama isirwe enkali
- Ow'abaisiki banugire ati Nkabanga
- Ow'akuhaha kulima obu oyeza tomuha
- Ow'akukira oikaliire n'obu oyemerra akukira
- Ow'amaani alya nk'ente
- Ow'emicwe mibi ngu nyina tayosa bihero
- Owe'engeso embi taisiga muka
- Ow'enyuma aliba w'omumaiso
- Ow'enzina mbi tazinira mube
- Owaawe waawe akwongeza omusembe
- Ow'omutwe mukooo tahingurwa rubaale
- Rubuumbi aliira haruguhyo
- Ruhanga talya tagobeza
- Ruswa parru ngu bunyaata orame
- Rutahanulirwa, ayombeka nigagwa
- Tindiija taburwa ekimuleeta
- Tinkakuzire buli mudoma
- Tintina bakama buli muhungu
- Tojumira enyama omubahuma
- Totumire oyehikiire
- Wahika enyungu, wayanga enziro
- Nyaata Nyaata, Ekira waiziraki/waijiraki
- Akuhana kulima, Obwoyeza tomuha
- Komba komba, teingana tegula
- Engaro iganjaine nizo iyora oburo
- Engo ehigwa oruganda
- Ekirema abasaija bakikwataniza
- Amegezi g’omu gafa busa
- Birija ndigura akajwara na nyina ebitengo
- Aherera ekiswa atukura
- Erafa tehuura ngwaara
- Akana akatabunga kaikaliza nyina wako niwe acumba obunura
- Mboha nyenka ekamara ebigogo omubitoke
- Ebibarora tinibyo bagamba
- Ekija omanyire kitwara bike
- Kyozaire tonaga
- Kawe kawe okuguru kukutweike enku
- Kumanyana nkumanya tibaswagirana
- Owensoke ibiri takugambira ke okanuga
- Agafundikire gatambwa oturo
- Akyenda akibona omugara na zara omuli
- Barwongorereize…omusezi atembere esukuta
- Tinkaroraga esiisa obukuru
- Amahano bagakaguza rwagabwoine
- Ngaro nsa zisemeza mukamabazo
- Bagamba kondi akabu babyamiire
- Kakije ndole okihuliira mu mbanda
- Katali kale kagiza eisuma
- Akagambo ko mukuru mukaro oijugaho no gayaho
- Nyantagambirwa akanierwa omusorooro
- Abasaija mahungu bagwa nibaimuka
- Ekiraita nyakabwa kigigara enyingo
- Mpankuhe nizo engonzi ezitafa
- Ekirakulya kija norora
- Arakwima akugamba weyolereho
- Akaraba katahyo okaroora ha mukonda gwako
- Akucumbira eyo mutwe ocucumbira eyebigere
- Ndiire ka maama nibwo obusuma
- Owamaani make obulemu abutwara omubisagazi
- Alinda kihweyo acumita omukira
- Atega gumu anyaata
- Ahanbya ibiri zimuleka
- Asweka ibiri taboija
- Akwirukya niwe akwolekya omuhanda
- Ogumazire kurosa tigwita
- Agonza akasera akarungi akegoyera
- Arakuha emyongo akubandiza ha bisunsa
- Arakuha enkole akubandiza ha mugobe
- Bakwimire oroho nti barakwahuura
- Enkoko bagijunira nekyapapara
- Ekyana kyempunu okiroora ha munwa gwakyo
- Ndaijaga noija niryo eirembo eritafa
- Arakwiha omuza akumulika obyamire
- Atamuzaire niwe agimulenga
- Arakuteera takubalira bwanuki
- Erateera tejunjura
- Entasiima eburwa agiha
- Baanobere bagyeha
- Ataafe aitirana omukunzi wa nyina
- Akaigo atateire mukabaro okanaga haraira
- Tindija taburwa ekimuleta
- Ekibi tikiburwa muleesi
- Embwa yotoroire togikwata mukanwa
- Akanaga akacumbire encu tikahwa inunko
- Orusenene rwandakibwoine rwikara ha munwa gwe nsaho
- Amahiga gahigikururwa rwagahigikire
- Owekisosro kitatwalire nyina aikaliza murakya turaseera
- Akabwa akaigusire okarora ha midaliro yako
- Ebiffera munda nibyo bisemesa amalembo
- Aranga engoma niwe agyetwika
- Akanyonyi kahara kasoma nikarora ha bwire
- Butota bateiremu omwiko
- Arakubinga ha njubo akutera oburogo
- Amagezi muro bagaihanganaho
- Banobere nyojo ngu iwe omwana ijaga nolya
- Tindya bamuroora hamubirigwe
- Bacwezi njuna nagawe oteireho
- Basaija mahungu bagwa nibaimuka
- Aralya akomukuru amuberebenja
- Hakyoto kyabakuru
- Agateraine nigo gata eigufa
- Araire kubi bamurora ha mazinduka
- Agabira abarongo abaingaingiza
- Ataha ekibira tatiina bikukonoga
- Byerera abataina maino
- Ayanga kugwa bamuniga bwemi
- Eranena teboikora
- Ekitonge kikoto kimara enjara baitu kireka ekihemu
- Ekyotakaliire nozina kudiikire
- Owomutwe mubi tahingurwa nkonyogo
- Abagenda babiri baijukyangana
- Eminwa ogitwara namberi baraginywegera
- asera obuhuta anywegera oruhazi
- Konodura nkomugara ayereze emyongo
- Amara kulya ngu owaitu banyeta
- Nali wawe akwita
- Kabinegene buli bina kisagurwa
- Ndakugabiraki? Aba akwimire orubazo
- Amaizi tigebwa mwabugo mbeho
- Ekikere tikirimanya omugaso gwa amaiza kuhikya bugoma
- Ekiso Kyembuzi kireka omwisi kitunulira omubagi
- Oweibango bwotamuhemukira towesweka
- Tosaraga ogwa nyakaisiki otakahulire ogwa nyakoojo
- Oli kaburabuzo nkensambu ye bicoli
- Bainganaingana bituuro
- Mpora mpora ekahikya omuniongoro ha iziba
- Konokangaza nkentama ye kyara kimu
- Enduuru yokulya batera ntaito
- Kawamalizamu nkogwekyanda
- Bugu bugu tiguba muliro
- Omwigo gwa hara tigujuna njoka
- Owebiniga aite ebye
- Arakwiha emiza akuramukya nolya
- Akakira kembuzi keyera ebyamire
- Akabwa akadoma kaboigolera enjojo
- Omukaikuru bwabura nibwo empisi enia enzu
- Yakusanga nogania gaikalemu
- Bansweke ntagate buli akabyeguura
- Komba teingana tegura
- Okuhabuza ekyanunka kandi munyanyoro asitamire
- Nkakabwa tayebwa misitamiro ya nyina
- Kyanika nsimbi kizara mporaho
- Ataroho taterwa muti
- Ekitaroho tikiriza mwana
- Ekirakuhemura okijalirana
- Tibulikimasamasa ngu eba feeza
- Esojo ecumita nelyalinto bwekura esakara enju
- Omwigo gurwanirwa nkagutema hatali nkagukoma
- Abaingi banobwa atubire
- Nalima harungi ainuka
- Nazina kurungi aruga omwidiro
- Ekigwo ekirakwima enseko kigwiba nyokozara
- Orutakule rumera ebipapa
- Omukubi oguralya akaro oguroraho
- Hali nyineka atali ebikere bitemba enju
- Ebyangire eka omuleju gukamera ha kidokoli
- Erabura ezara abaisiki
- Atafune asubura amahuli nensoha
- Oli kalemeso nkomwana aiba nyina
- Akaikalirize kendesa muko mutahi
- Oli kaburabuso komukazi ahoga nanyara
- Akati bakagema mamera obukakura kahendeka
- Atakuboine obusigazi agamba okwegambisa
- Arwehaire asendekereza abatimizi
- Konowehungulia nkomukazi womuleju
- Abaragaine tibetana
- Ruswa parra!! Ngu bunyata orame
- Bagonza enku banobere omusenyi wazo
- Ekyozaire tonaga
- Bakweta kulya ngu balikanyihaho
- Ikara aho ekuhebwa nyineka
- Ndimuka ekaikaliza nyineka omubisodo
- Kasenyanku kagenda nebyako
- Omomuka tagwa nsimbu
- Omwami make tagwa iraru
- Balimpolera obwo ofwire
- Ebigere bikera omutima hagurarire
- Tintina kunai nkarumwenjara
- Atakwatulire tolimanya kimuruma
- Nkwikazire enaku nikwo mbyama
- Akara akahoire omunio haihayo amazi
- Enjojo teremwa masanga gaayo
- Abanyineka batongana bairaba
- Ndihurra bakamucumbira omuki cooli
- Tihaba mwika ahatlai muro
- Omugisa gwe ndahi tigurabya njukumba murukaraiga
- Konosalimba nkempunu neraba mu pamba
- Akweteireho niew obawe
- Owahaire ha siba nenumi asangaho enyana
- Owaruhanga ahaire nenumi ekamwa
- Tingya habugenyi aba ataine kyokujwara
- Ekyoyenda kikuseeza
- Aharana abe agaigahaza abafumu
- Aboruganda bita tibyatangana
- Abatahi abatamizi abaihamu entigiro
- Bakincwire oba okinagireho
- Aramura abatimizi aseera mbale
- Karumura abatamizi obaihamu entigiro
- Otagicumba otagyokya baitu nsange ehiire
- Orugambo mpirima rusra embaju ibiri
- Ebibanagaija babijuka enjara egwire
- Naculeera acura nyina
- Agonza nyakabu tagabuka nawe
- Barucwera igete rwita aguruka
- Ataina banio tanabira haiziba
- Abasaija mitoma ehararuka egaruka ejumba
- Asaba niwe ahebwa
- Orwina rw'omu mulyango arutantara nuwe arugwamu
- Nyangireki? aherekwa enkoko
- Arakumaraho ebyawe, akuraga naacura
- Omuk'omuhuuru tagira matu
- Araafa atagata!
- Biri onwo!" ekyamya omunwa
References
- Akiiki Nyabongo
- Oruhenda Orulimi Rwekikaali
- Balinandi, Kambale
- Fr. (2006) Lhukonzo-English-Lhukonzo Dictionary, Kampala: Fountain Publishers.
- Davis, M.B 1952
- A Lunyoro-Lunyankore Dictinary, London: Macmillan.
- Kagoro V.K.K. and Mulindwa, Y.R.K 1969
- Kwetegereza eby'Olulimi Rwaitu, Nairobi, Dar-es-Salaama, Kampala, East Africa Literature, Bureau.
- Kaijanabyo, Hilario, Fr
- Empaako n'Enfumo z'Abanyakitara, Kisubi; Marianum Press
- Kaji, Shigeki (2004)
- A Runyakore Vocabulary, Tokyo: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa(ILCAA), Tokyo University of Foreign Languages
- Morris, H.F. and Kirwan, B.E.F. (1972)
- Runyankole Grammer, Nairobi, Dar-es-Salaama, Kampala: East African Literature Bureau
- Mulindwa, Y.R.K and Kagoro, V.K.K.G (1971)
- Engeso Zaitu ex'Obuhwangwa, Nairobi, Dar-es-Salaam: East Africa Literature Bureau.
- Museveni,K Yoweri, Muranga, J.K. Manuel, Gumoshabe, Gilbert, Muhoozi, N.K Alice, (2012)
- Katondoozi y'Orunyankore/Rukiga-Thesaurus of Runyankore-Rukiga, Kampala, Fountain Publishers
- Ndoleriire, Oswald et al (eds) (2000)
- Runyoro-Ritooro Orthography, Kampala: Ekitebe ky'Orulimi Orunyoro-Orutoro and Makerere University, Institute of languages.
- Ndoleriire, Oswald et al (eds) (1996)
- Runyakitara Studies Vol 1 - Language (manuscript)
- Odongo, Alexander, (2005)
- Luo-English Dictioanry, Kampala; Fountain Pulishers
- Rubongoya L. T. (1999)
- A Modern Runyoro-Rutooro Grammer, KOLN: Rudiger Koppr verlag
- Rubongoya L. T. (2012)
- Runyoro-Rutooro-English and English-Runyoro-Rutooro Dictioanry, Kampala Modrug Publishers
- Rwagweri, Atwooki (2002)
- Tooro and its Peoples - Past, Present and Future
- Taylor, C (1998)
- A Simplified Runyankore-Rukiga-English and English-Runyakore-Rukiga Dictioanry Kampala: Fountain Publishers
- Ndoleriire, O. Kintu J. Kabagenyi L. Kasande. H (2015)
- Runyoro-Rutooro English Dictionary and English-Runyoro-Rutooro: Fountain Publishers
- Kihumuro Apuuli
- A Thousand Years of Bunyoro-Kitara Kingdom - The People and the Rulers (Fountain Publishers, 1994, 153 p.)